ประโยคสุดท้ายของหนังสือเล่มนี้บอกว่า “ความจริงนั้นไม่เคยบริสุทธิ์ และไม่เคยง่ายดาย” ซึ่งแทบจะเป็นบทสรุปของหนังสือเล่มนี้เลย ซึ่งก็เหมือนกับ “การปฏิวัติฝรั่งเศส” ที่ความจริงล้วนแปดเปื้อนและซับซ้อน 

แม้เหตุการณ์จะผ่านไปกว่า 200 ปีแล้ว แต่ชุดคำอธิบายเหตุการณ์นี้ ไม่ใช่เพียงแค่เหรียญสองด้าน แต่เป็นความซับซ้อนในระดับที่ว่าแม้แต่การเฉลิมฉลองการปฏิวัติก็เป็นการฉลองที่ขมขื่น เพราะเรื่องเล่าของการปฏิวัติที่มีแก่นแกนแต่ความรุนแรง ความน่าสะพรึงกลัว และคราบเลือดจากกิโยตีนเป็นส่วนสำคัญของมันที่เลี่ยงไม่ได้

แม้ว่าหลังการปฏิวัติ จะเกิดสิ่งสำคัญและมีความหมายทางประวัติศาสตร์อย่าง “คำประกาศว่าด้วยสิทธิมนุษยชนและพลเมือง” “คำประกาศไม่ทำสงครามเว้นแต่การปกป้องตัวเองของสมัชชาแห่งชาติ”  “บทบาทของผู้หญิง” “การเลิกทาส” เป็นทุกอย่างไม่ได้สวยหรูและหอมหวานขนาดนั้น 

เช่น คำประกาศว่าด้วยสิทธิมนุษยชนและพลเมืองที่พูดถึงสิทธิ เสรีภาพ และความเท่าเทียมของความเป็นมนุษย์ แต่ในอีกด้านฝรั่งเศสก็ยังมีระบบทาส โดยเฉพาะอาณานิคมฝรั่งเศสที่ยังใช้ระบบทาสและการแบ่งแยกสีผิวที่เป็นรายได้และทรัพยากรสำคัญให้แก่ระบอบของฝรั่งเศส หลังการปฏิวัติฝรั่งเศส ทาสผิวดำในแซงโดแมงก็ลุกฮือล้มล้างระบบทาส แต่หลังเหตุการณ์นั้นเพียงไม่กี่ปี นโปเลียนก็นำระบบทาสกลับมายังหมู่เกาะที่ฝรั่งเศสปกครองต่อไป 

หรือกรณีของ “บทบาทของผู้หญิง” ที่แม้มีบทบาทสำคัญในเหตุการณ์ปฏิวัติ  แต่หลังปฏิวัติสิทธิทางการเมืองของผู้หญิงก็ยังไม่คืบหน้าเท่าที่ควร เพราะนักการเมืองขณะนั้นเชื่อว่า การออกเสียงของผู้หญิงถูกชี้นำโดยพระเนื่องจากในช่วงนั้นผู้หญิงเป็นกำลังสำคัญของศาสนาจักรคาทอลิก และกว่าสิทธิการออกเสียงของผู้หญิงในฝรั่งเศสจะมีได้เท่าเทียมกับชายจึงต้องรอถึงศตวรรษที่ 20 กันเลย 

บทสรุปของการปฏิวัติที่เราคิดว่าสำคัญมากที่เล่าไว้ในเล่มนี้ คือ การปฏิวัติทำลายความศักดิ์สิทธิ์ทุกอย่าง อำนาจทุกอำนาจ ผู้ปกครองกลุ่มทุกกลุ่ม สถาบันทุกสถาบัน ให้กลายเป็นสิ่งชั่วคราว จะได้อำนาจก็ต่อเมื่อสามารถสร้างความชอบธรรมที่มีหลักการ มีเหตุผล และมีประโยชน์ต่อสังคม ซึ่งกว่าจะพิสูจน์เรื่องความชอบธรรมนี่ใช้เวลาและคราบเลือดที่อาจเลี่ยงได้ถ้ามีปัญญามากพอ … และเล่มต่อไปจะพูดถึงในหนังสืออีกเล่มชื่อว่า “ภูมิปัญญาปฏิวัติฝรั่งเศส“

ป.ล. อย่าเชื่อว่าเป็น “ความรู้ฉบับพกพา” จะอ่านง่าย เพราะเราอ่านคู่ไปกับเล่ม 2 เล่มทำให้พอปะติดปะต่อเรื่องได้เข้าใจขึ้น 555+